*David Bordwell’in 2000 tarihli “Studying Cinema” isimli makalesinden Türkçeye Fırat Çakkalkurt tarafından çevrilmiştir.
İnsanlar seyrettikleri filmler hakkında birbirleriyle konuşurlar, bazıları da bu filmler hakkında gazete ve dergilerde yazarlar. Peki, akademik bir disiplin olarak film çalışmaları, sinema hakkındaki bu genel konuşma ve düşünme biçimlerine nasıl uyum sağlamaktadır? Sinema üzerine bu iki düşünme biçiminin birbirinden tamamıyla farklı olmadığını düşünüyorum; yine de bazı ayrımlar dikkate değerdir.
İlk olarak, sinema üzerine sıradan söylemin merkezinde değerlendirmeci konuşma yer alır. “O film müthişti! Çok beğendim!”, “Gerçekten mi? Ben o kadar da iyi olduğunu düşünmüyordum.” Aynı şekilde film eleştirmenleri de ana amaç olarak filmleri değerlendirmeyi, övgüler sunmayı veya yermeyi, filmlerin bilet ücretine değip değmediğini bildirmeyi benimserler. Akademik film çalışmaları ise değerlendirmeler içerebilir ama çoğu akademisyen için asıl amaç belirli bir filmi değerlendirmek değildir; en azından her zaman değildir.
İkinci olarak, filmin bir geleneğin veya uzun süreli bir akımın parçası olarak değerlendirilmemesi bakımından, sıradan konuşmalar tarih dışı olma eğilimindedir. Birçok eleştirmen de bu eğilime sahiptir; onlar genel olarak filmi sinema tarihi bağlamında değerlendirecek olanaklara veya zihin yapısına sahip değillerdir. Bir eleştirmen tarihsel bağlama başvurduğu zaman ise, genellikle, filmi mevcut sosyal eğilimlerin yansıtıcısı olarak ele almaktadır.
Üçüncü ve en önemlisi, filmler üzerine sıradan konuşmalar pek de analitik değildir. Filmin parçalarının birbiriyle sistematik bir biçimde nasıl ilişkilendiğini aydınlatmaz bu konuşmalar; hikâyeleştirme stratejilerini veya üslup biçimlerini parçalarına ayırmaz; filmin yapmış olabileceği ideolojik manevraları incelemez. Bir eleştirmen “düzensiz kurgu”, “tutarsız motivasyon” vb. faktörleri az çok çağrıştıran kimi faktörlere değinebilir ama yine de bu konuları irdelemek için alan veya eğilime nadiren sahiptir.
Bana öyle geliyor ki film çalışmaları, filmleri ve filmlerin üretim-tüketim süreçlerini anlamaya yönelik bir çabadır. Sinema akademisyenleri, filmlerin neden oldukları biçimde olduklarına, neden üretildikleri biçimde üretildiklerine, neden tüketildikleri biçimde tüketildiklerine dair açıklamalara girişirler. Filmler üzerine çoğu sıradan konuşma ve çoğu film eleştirisi ise “Neden…?” sorusunu sormaz veya bu soruyu pek derinlemesine ele almazlar.
Bir şeyi açıklamak, en azından bir noktaya kadar onu analiz etmeyi içerir. Analiz, fenomeni ilişkili parçalara ayırma ve bu parçaların hep birlikte nasıl çalıştıklarını gösterme işidir. Bu nedenle, bir film tarihçisi 1930’larda belirli bir stüdyonun çalışma biçiminin stüdyonun üretimlerinde (stüdyo departmanları veya film yapım süreçlerinin aşamaları gibi) nasıl fark yarattığıyla ilgilenmektedir. Bir akademik film eleştirmeni, tüm yapının nasıl işlediğini görmek için filmi parçalara (sahneler, sekanslar, “oyunlar”) ayırmaktadır. Bir şeyi açıklamak aynı zamanda onu betimlemeyi de içerir. 1930’da bir stüdyonun nasıl çalıştığını açıklamaya çalışan film tarihçisi, çalışma rutinlerini betimleyecektir; bu, açıklamanın önemli bir parçasıdır. Bir akademik film eleştirmeni, bir sahnenin neden belirli bir anlam taşıdığını veya belirli bir etki yaratmayı başardığını anlamanın önemli olması nedeniyle sahneyi detaylı olarak betimleyecektir. Zaman ve alan kısıtlılığı nedeniyle sıradan konuşmalarda ve film eleştirilerinde analiz ve betimlemeler nadiren mevcuttur; bunların aksine, sinema akademisyeni ise diğerleri için pek de önemli olmayan bir şeyle ilgilenir: Açıklamalar.
Farklı açıklama türlerinden bahsedilebilir. Tarihçiler genellikle, x ve y olayları veya durumlarının zaman içinde z olayını şekillendirdiği nedensel açıklamaların peşindelerdir. Film çözümleyicileri ve kuramcıları ise, genellikle, x ve y’nin, z’yi bir bütün olarak meydana getirmek için herhangi bir anda nasıl bir arada işledikleriyle ilgilenen fonksiyonel açıklamaların peşindedir. İşte bunlar, sıradan konuşmalarda veya film eleştirilerinde çoğunlukla görülmeyen şeylerdir.
Sinema akademisyenleri filmler hakkında konuşurken, genellikle, filmde bulunan ama gözden kaçabilecek anlamlar ortaya koyan yorumlara da yer verirler. Yorumlar, fonksiyonel açıklamaların belirli bir biçimi olarak düşünülebilir. Bir yorum, filmin herhangi bir boyutunun (tarz, yapı, diyalog, hikâye) tüm anlama katkıda bulunduğunu varsaymaktadır. Bu konuyu daha detaylı olarak Anlam Yaratmak‘ta tartışıyorum.
Son olarak, bana göre film çalışmaları en iyi biçimde soru sorma ve yanıtlamaya çalışma süreci olarak tanımlanır. Filmler üzerine çoğu sıradan konuşma ise bilgi paylaşmak, insanlarla sosyal etkileşimde bulunmak, başkalarının beğenilerini öğrenmek gibi başka amaçlara hizmet etmektedir. Film çalışmaları da mutlaka bu amaçlara sahiptir ama diğer akademik disiplinler gibi o da soruları tartışmaya ve eleştiriye açık sistematik bir biçimde yanıtlamaya çabalar. Böylece, film çalışmaları belirli tipte sorulara odaklanmış olur: Yanıt olarak açıklama gerektiren sorular.
Yine de filmler üzerine bir konuşma türü var ki, akademik film çalışmalarıyla büyük ölçüde benzerlik gösterir: “Fan” sohbetleri. Fan alt-kültüründe, favori sahnelerin genellikle detaylı olarak betimlemeleri yapılır ve bu sohbetler bazen analizle iç içe geçerler. Fan’lar da konuşmalarında fazlasıyla değerlendirmecidirler (“Işın kılıcı düellosu çok ‘cool’ değil miydi?”) ama yine de, fan konuşmalarındaki uzman söylemi şaşırtıcı şekilde akademisyenlerinkiyle paralellik gösterir. Böylece, bu web sitesinde yer alan argümanlarda; teoriler, tarihsel argümanlar ve film analizlerinin güçlü açıklamalara girişmeye yönelik çabalar ve haliyle, belirli sorulara verilen yanıtlar olduğu kabul edilmektedir.
Not: Orijinal makaleye http://www.davidbordwell.net/essays/studying.php adresinden erişilebilinir.
Sosyoloji bölümü mezunu. Birkaç sinema filminin prodüksiyon aşamasında yer aldıktan sonra 2013 yılında Sinema Kafası’nı kurdu. Yazılarına Cineritüel’de devam etmekte, sinema doktorası yapmakta ve çevirmen olarak çalışmaktadır.
